Halıseverler sık sık "Bir halının boyasının doğal kök boya mı yoksa sentetik mi olduğu nasıl anlaşılır?" sorusunu sorar. Ancak “Kök boya halı nasıl anlaşılır?” sorusunun cevabından önce boyanın nasıl olduğunun neden bir fark yarattığı sorulmalıdır.
Birçok halı koleksiyoncusu kök boyaların sentetiklerden daha çekici olduğu konusunda hemfikirdir. Aslında halının rengini, bitki özünden ya da kimya laboratuvarından almış olması estetik açıdan hiçbir fark yaratmaz.
Peki o zaman, halı koleksiyoncuları neden bu sorunun cevabını önemser? Cevap aslında çok basit. Halının renginin doğal veya sentetik olduğunu bilmek, halının yaşını ve ortalama piyasa değerini tahmin etmeyi sağlar. Çünkü kök boya halı fiyatları sentetik boyalı halı fiyatlarına göre daha yüksektir.
Halı Boyasının Türü Nasıl Belirlenir? Halı Boyasının Türünü Belirlemek için Genel Yöntemler
Halı boyasının türünü belirlerken 2 yöntem kullanılır. Bunlar; kimyasal analiz veya deneyimli göz testi (sanırım George O'Bannon tarafından ortaya atılmış bir terim) olarak adlandırılır. Her iki yönteminde kendi içinde avantajları ve dezavantajları vardır.
Kimyasal Analiz:
Boyaların kimyasal analizinde genellikle kromatografi adı verilen bir yöntem kullanılır. Kromatografi, bir karışımdaki kimyasalları ayırarak ayrışma sırasında gösterdikleri davranışlardan karışımın yapısı hakkında bilgi edinmeyi sağlar. Bazen bu yöntem, gözlerimizin renk olarak algıladığı şeyleri ölçmeye yarayan ve fiziksel teknik olan spektroskopiyle de birleştirilir. Kromatografi ve spektroskopi gibi kimyasal analiz yöntemlerinin en kötü olanları bile boyaları tanımlamada "deneyimli gözden" daha doğrudur.
Kimyasal analizlerin daha güvenilir olması bir avantajdır. Ancak bu yöntemin birtakım dezavantajları da vardır. Öncelikle kimyasal analiz yöntemleri pahalıdır. En ucuz yöntem olan ince tabaka kromatografisi bile birkaç bin dolarlık yatırımla evde kurulabilir. Daha karmaşık kromatografi biçimleri içinse on binlerce dolarlık başlangıç maliyetleri gerekir. Eğer spektroskopi de analize dahil edilecekse, laboratuvarın maliyeti neredeyse 100.000 dolar gibi rakamları geçebilir.
Ayrıca kimyasal analiz yöntemlerini kullanabilmek için ciddi bir eğitim ve beceri gereklidir. Çoğu kişi için numuneleri analiz yapılmak üzere merkezi bir laboratuvara göndermek, ekipmanı evde kurmaktan daha pratik olacaktır.
Kimyasal testin bir diğer dezavantajı da sonuçların elde edilmesinin zaman almasıdır. Önce numuneler alır ve sonra laboratuvara gönderilir. Sonuçların gelmesi saatler, günler hatta bazen haftalar sürebilir. Bu durum, özellikle müzayedede potansiyel teklif verenler veya birçok satıcının "fırsatçı koleksiyoncular" olarak tanımladığı kişiler için ciddi bir sorun yaratır. Çoğu halının 5 ila 15 farklı rengi olduğundan, analiz için her halıdan birkaç numune almak gerekir. Ayrıca numune almak için halının bir kısmının kesilmesi gerekir. Dolayısıyla satıcıların bu konuda çok istekli olmalarını beklemek gerçekçi değildir. Bu nedenle kimyasal analizlerin nadiren kullanılması şaşırtıcı değildir.
Deneyimli Göz Testi
"Deneyimli göz" testi kimyasal analiz kadar güvenilir olmasa da pratik durumlarda birçok avantajı vardır. Ancak bazı sentetik boyaları doğal kökenli olarak tanımlama gibi bir hata söz konusudur. Buna rağmen biraz bilgi edindikten sonra hemen hemen herkes "deneyimli gözünü" geliştirebilir. Böylece tamamen taşınabilir, hızlı, maliyetsiz, halıya zarar vermeyen ve oldukça güvenilir bir test yöntemine sahip olunur.
Deneyimli Göz Testi Nasıl Öğrenilir?
Boya türlerini gözle tanımlamanın bazı unsurları kitaplardan öğrenilebilir. Ancak söz konusu yetenek kitaplarda bulunan fotoğrafları incelemek ile kazanılmaz. Çünkü fotoğraflar renkleri doğru bir şekilde yansıtamaz.
Deneyimli göz yeteneğini geliştirmenin en iyi yolu, daha önce başkası tarafından yine bu yöntem ile eğitilmiş deneyimli göze sahip olan birinden öğrenmektir. Bu sayade söz konusu deneyim zinciri, geçmişe doğru uzanır.
Gözle tanıma yönteminin de bazı riskleri var. Bunlardan ilki, kişiye göre değişen hatalı tespitlerin, tekrar edildikçe artık bir doğru kabul edilmesidir. Bir diğer risk ise; kök ve sentetik boyalar çok geniş bir renk yelpazesine sahip olduğundan gözü eğitmek için binlerce örneğin incelenmesi gerektiğidir.
Peki bu konuda yetkin deneyimli göze sahip kişileri nerede bulabiliriz? Onları bulduğumuzda kök boya kilim nasıl anlaşılır sorusunun cevabını öğrenmek üzere, bu kişileri yeterli müktarda kilim veya halı olan bir ortamı nasıl hazırlayabiliriz? Bu kapsamda bilgili satıcılar, envanterlerini örnek olarak kullanarak bu sorunu çözmede yardımcı olabilir.
Ancak çok sayıda öğretmene ve çok fazla örneğe sahip olmak, kısıtlı envanterindeki örnekleri paylaşmaya hazır birkaç satıcıdan çok daha fazla fayda sağlayacaktır. Bu nedenle, eğitim almak için en iyi iki yer, halı kongrelerindeki bayi fuarları ve Sotheby's, Christie's veya Skinner's gibi büyük müzayede evlerinde düzenlenen açık artırmaların ön gösterimleridir.
Buralarda birkaç yüz ila birkaç bin halıyı tek bir yerde görebilir, dokunabilir ve bunlar hakkında tartışabilirsiniz. Üstelik uzmanlığa sahip birçok kişiye soru sorma fırsatı da bulabilirsiniz. Koleksiyoncular, satıcılar ve müzayede evi çalışanlarının hepsi potansiyel öğretmenlerdir. Ayrıca zamanlarını ve bilgilerini paylaşma konusunda cömerttirler.
Yeni Başlayanlar için Bazı Temel Kurallar
Eğitimli bir göz geliştirmek için mümkün olduğunca çok kök boya halıya bakmak ve bu konuda deneyim sahibi kişilerden eğitim almak olmazsa olmazdır. Ancak okuma köşenizde yapabileceğiniz bazı basit başlangıç adımları da vardır. Şimdi biraz bu konulara bakalım.
Mavi rengin doğal mı sentetik mi olduğu konusu biraz tartışmalıdır. Çünkü maviler için kullanılan kök boya, sentetik indigo ile aynı kimyasaldır. Hatta indigo, kot pantolonlar da dahil olmak üzere çağdaş kumaşlardaki mavilerde tercih edilen bir boyadır. İndigonun ilginç yanlarından biri, ipliğin tüm kalınlığını değil, sadece yüzeyini boyamasıdır. Bu nedenle yüzey aşındığında ipliğin doğal rengi ortaya çıkar. Kot pantolonların "solmasının" nedeni de budur. Aslında renkte solma gerçekleşmez. İpliklerin yüksek ve alçak bölgeleri vardır. Yüksek bölgeler aşındığında beyaz bir görünüme sahip olduğundan kot pantolon gözümüze soluk gelir.
Çocuk kıyafetlerindeki çimen lekeleriyle başa çıkmaya çalıştıysanız, doğal yeşil boyanın oldukça nadir bir şey olduğunu öğrenmek sizi şaşırtabilir. Bazı çok erken dönem Türkmen eserlerinin paletinde doğal koyu yeşil vardır. Ancak sentetik boyaların bulunmasından önce kök boya kullanılarak üretilen el dokuma kilim çeşitlerinde görülen yeşillerin çoğu, ipliğin indigo (çivit mavisi) ve doğal sarı ile ardışık olarak boyanmasıyla elde edilmiştir. Yeşil kök boya yapımı bu şekilde gerçekleştiğinde onu tanımak oldukça kolaydır. Çünkü bazı doğal sarılar ışığa karşı oldukça hassastır. Bu tür boyalarla boyanmış halılarda, ışığa maruz kalan yüzeydeki renk mavi olurken arka taraf ise halının bir zamanlar yeşil olduğunu gösterir. Bir yeşilin doğal kök boya olduğuna dair bir başka ipucu da iplik yüzeyindeki aşınmalardır. İndigo tabakasının aşındığı yüzeylerde sarı lekeler ortaya çıkar.
Siyah ve koyu kahverengiler, bazen koyu renkli yünleri olan koyunlardan doğal olarak elde edilse de, genellikle bu renkler yün üzerinde aşındırıcı etkisi olan boyalar kullanılarak meydana getirilirdi. Bu nedenle koyu kahverengi veya siyah alanlar diğer renklerden daha çabuk aşınır ve belirgin bir kabartma etkisi görülürdü. Birçok eski halıda siyahlar veya koyu kahverengiler o kadar yıpranmıştır ki, bu bölgelerdeki havlar neredeyse tamamen kaybolmuş olur.
Bir uyarı notu: Birçok modern kilim, özellikle de Kafkas desenli Türk ürünleri, diğer renklere göre kasıtlı olarak daha kısa hav yüksekliğinde kesilmiş siyah bölgelere sahiptir. Bunları doğal aşındırıcı siyahlardan ayırt etmenin bir yolu, aşındırıcı siyahlarla boyanmış alanlardaki aşınmanın halının bir bölümünden diğerine değişken olmasıdır.
Mor kök boyalar nispeten nadirdir. Ancak mor antika kök boya halı sentetik morlardan kolayca ayırt edilebilir. Mor kök boyalar ışığa karşı çok hassastır. Genellikle halının tüyleri geri itildiğinde veya arkası çevrildiğinde soluk uçları ve canlı mor tabanları fark edilebilir. Ancak aşındırıcı doğal mor kullanan bazı dokuma grupları da vardır.
Doğal ve sentetik boyaları ayırmanın en zor olduğu renk grubu kırmızılardır. Hem doğal hem de sentetik kırmızılar çok geniş bir ton yelpazesine sahiptir ve bu konuda deneyimli olmanın tek yolu çok sayıda örnek görmektir. Erken dönem sentetik kırmızılar (ve bazı çağdaş kırmızı boyalar) renk akmalarına eğilimlidir. Ancak kırmızı renk akmasının varlığı, boyanın kırmızı kök boya bitkisinden elde edilmediğini göstermez. Bazı sentetik kırmızı boyalar görünüş olarak kırmızı kök boya tonlarına o kadar benzer ki, en deneyimli gözler bile buna aldanabilir. Öte yandan gerçekten deneyimli gözlere sahip olanlar, bu sorunun farkında olan eğitimli bir zihne de olmalıdır.
Turuncular ve sarılar kırmızıların yarattığı sorunlara benzer sorunlar yaratır, ancak genellikle halılarda kırmızılardan çok daha küçük alanlarda görülürler. Dikkat çekici bir coşkuya sahip erken dönem sentetik turuncu dışında, bunlar nadiren bir halının paletindeki tek sentetik boyalardır.
Son olarak, paletleri çok canlı renklere sahip olan ve uç kısımları büyük ölçüde solmuş olan halılar da vardır. Bu durum, düğümlerin tabanlarının görülebilmesi için havlar açıldığında çok daha belirgin hale gelir. Bu halılar çok sayıda sentetik boya içerir ve genellikle I. ve II. Dünya Savaşları arasında (kabaca yirminci yüzyılın ikinci çeyreği) yapılan İran veya Kafkas dokumalarıdır.
Son Söz
Kimyasal analiz yoluyla boya tanımlamanın "deneyimli göz" yönteminden çok daha güvenilir olduğuna şüphe yok. Ancak kimyasal analiz, pratik değil ve oldukça pahalı olduğu için yakın gelecekte yaygın olarak kullanılması da mümkün görünmüyor. Söz konusu analiz harcamasının toplam maliyetin sadece küçük bir kısmını oluşturması muhtemel olan halılar ise sadece en pahalı ve genellikle çok eski olan halılardır. Ancak bunlar aynı zamanda "deneyimli gözün" hata yapma olasılığının en düşük olduğu halılardır.
Halı boyalarını test eden az sayıda uzman vardır ve en bilinenlerinden biri, Kuzey Carolina Durham'dan Paul Mushak’dır. Tahminimce, şimdiye kadar 500'den daha az kilimin herhangi bir rengi boya analizine tabi tutulmuştur. Tüm renkleri test edilenlerin sayısı ise muhtemelen en fazla 10 ila 20 arasındadır. ABD'nin doğu kıyısındaki büyük müzayede evlerinin her on yılda yaklaşık 10.000 kilimi satışa sunduğunu ve bunların her birinin kataloğunda boyaların görsel incelemesine dayanan tahmini bir yaşın belirtildiğini düşünürsek, "deneyimli göz testi"nin halı dünyasında ne kadar sağlam bir yer edindiğini alayabilirsiniz.
Her ciddi koleksiyoncunun kendi gözlerini eğitmeyi kendine borçlu olduğuna ve bunu yapmanın çok sayıda kök boya kilim görmekten ve daha deneyimli kişilerin öğretmeniniz olmasına izin vermekten başka yolu olmadığına inanıyorum.
Bu makale yazar Steven Price'ın izniyle yeniden basılmıştır ve TurkoTek web sitesinde bulunabilir.
